حکومت داری و اداره جامعه در تمام ابعاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، بین المللی یکی از سخت ترین کارها است؛ چرا که نوعاً شیوه های اداره حکومت و تکنیک های علمی و عملیاتی آن با چالش های متعددی مواجه می شود، از این رو در هر بازه ی زمانی حکومت داری شاهد برخی تعارض و اختلاف ها در بین نخبگان و عام مردم هستیم. گاه این تعارض و اختلاف ها در شیوه مدیریت و حکومت در جامعه منجر به بروز تنش و درگیری می شود، از طرفی اگر متولیان امر و کسانی که وظیفه اداره جامعه را برعهده دارند از مدیریت هوشمندانه و کارآمدی برخوردار نباشند در مواجه با تنش های اجتماعی سردرگم شده و جامعه را از رسیدن به اهداف عالیه خود باز خواهند داشت. در این نوشتار سعی داریم با کنکاش و واکاوی مدیریت نبوی در اداره تنش های اجتماعی راهکار برون رفت از هیجانان و فتنه های اجتماعی را مرور نماییم.

 
راهکارهای کنتزل هیجان و بروز تنش در مدیریت نبوی (ص)

برای مدیریت هوشمندانه تنش در جامعه و جلوگیری از عواقب خطرناکی که می تواند زمینه بروز فتنه و براندازی در جامعه را فراهم کند، می توان مدیریت تنش را در بخش های مختلفی مورد ارزیابی و تحقیق قرار داد، از جمله بخش های مرتبط با مدیریت هوشمندانه تنش در جامعه فعالیت های پیشگیرانه ای است که قبل از بروز بحران در جامعه باید مدنظر داشت، که البته این فعالیت های پیشگیرانه قبل از تنش در جامعه خود نیز به دو قسم فعالیت پیشگیرانه ناظر به ساختار سیاسی و همچنین فعالیت های پیشگیرانه ناظر به انسجام اجتماعی و فعالیت فرهنگی تقسیم می شود.

 
فعالیت های پیشگیرانه ناظر به ساختار سیاسی در مدیریت جامعه

گرفتن پیمان و جهت پشتیبانی و تبعیت
برای جلوگیری از تنش و هیجانات سیاسی، یارگیری و گرفتن پیمان از افراد برای همراهی و پشتیبانی بسیار لازم و ضروری است؛ بخصوص در کارهای بسیار مهم و استراتژیک و راهبردی که می تواند زمینه بروز اختلاف و تشنج در جامعه باشد. در تاریخ نبوی شاهد هستیم گروهی از یثربیان خدمت پیامبرگرامی(صلی الله علیه و اله) می رسند و درخواست حضور پیامبرگرامی(صلی الله علیه و اله) در شهرشان را مطرح می کنند. این در حالی است که این حضور می توانست زمینه بروز تنش از سوی برخی افراد شود، چرا که با حضور پیامبر(ص) در مدینه، قریشیان می توانستند احساس خطر کرده و به یثرب هجوم آورند، از طرفی برخی شواهد تاریخی گواه بر این است که افرادی همچون عبدالله بن ابی که از درگیری قبیله ای سود می جست، خواهان ریاست یثربیان بود[1] به راحتی رضایت به حضور پیامبر در مدینه (ص)را نمی داد. وجود این چنین احتمالاتی اقتضا می کرد پیامبر اکرم(ص) پیش از عزیمت به یثرب از پایداری و یاری یثربیان اطمینان حاصل نماید، از این رو شاهد هستیم بیعت انصار با پیامبر بر این عهد بود که همان طور که از فرزندان خود دفاع می کنند از پیامبر گرامی نیز دفاع نمایند.[2]

نکته مدیریتی: در زمان کنونی نیز مدیریت هوشمندانه اقتضا می کند، اگر سران قواه تصمیم به اجرایی کردن برنامه و یا قانون خاصی را در جامعه دارند، پیش تر حمایت و همراهی خواص و نخبگان جامعه را جلب کرده و از آنها پیمان یاری را گرفته باشند، تا اینکه این قشر خاص با اجرایی شدن یک قانوان خاص در جهت تشدید تنش در جامعه اقدام نکنند، بلکه در مسیر روشنگری و اقناع اندیشه گام بردند.
 
فراهم کردن ساز و کارهای قانونی برای کنترل تنش و درگیری در جامعه
همیشه باید علاج کار را پیش از وقوع حادثه در نظر گرفت، از این رو باید برای مدیریت بحران و جلوگیری از تنش در جامعه ساز و کارهایی را در نظر گرفت که درصد ایجاد تنش و بحران را در جامعه به کمترین حد ممکن تقلیل دهد، چرا که در صورت بی توجهی به این موضوع با تصویب هر قانون جدید باید منتظر ایجاد بحرانی جدید در جامعه بود. برای این رسیدن به این هدف مواردی پیشنهاد می شود.
یک نمایند مجلس باید در شرایط بحرانی همواره در دسترس بوده و شنوای سخن مردم بوده و به نوعی در اقناع اندیشه آنها مسئولیت پذیر باشد.
1-وضع قوانین و مقررات هوشمندانه و کارآمد
به طور مثال در جامعه امروزی اگر قرار است قیمت بنزین تغییر نماید و یا اینکه یارانه ها در جامعه به شیوه خاصی در جامعه توزیع شود باید راهکارهای عقلانی و کارآمد آن در مجلس شورای اسلامی به رأی گذاشته شده و نمایندگان مردم به طور علمی راهکار و آسیب های طرح و همچنین شیوه اطلاع رسانی به مردم مورد بحث و بررسی قرار گیرد .در تاریخ  ورود پیامبر اکرم(ص) به شهر مدینه نیز شاهد هستیم عهدنامه ای میان مهاجران و انصار و هم پیمانان آنها بسته می شود[3] که در واقع می توان این چنین بیان داشت که این عهد نامه به نوعی قانون اولیه حکومت اسلامی را داشت.[4]
 
2-روشنگری و پاسخگو بودن در برابر مردم
وقتی قانونی همچون افزایش قیمت بنزین و همچنین سهمیه بندی وضع می شود سزاوار است، متولیان امر پیش از اجرایی و عملیاتی کردن آن در جامعه به اندازه کافی روشنگری و فرهنگ سازی کرده باشند، تا اینکه جامعه قابلیت پذیرش آن مصوبه را داشته باشند، چرایی قانون، و لزوم اجرایی کردن آن باید به درستی تبیین شود و مسئولین در این خصوص می بایست به عنوان متولیان امر خود پاسخگوی قانونی که وضع کرده اند باشند؛ نمایندگان ملت که خود عامل اصلی وضع قانون در جامعه می باشند در این خصوص مسئولیت پاسخگویی را بر عهده دارند، نباید ملت و مردم را در یک ابهام اطلاعاتی و بصیرتی قرار دهند و انتظار داشته باشند که با رفتار مناسبی پذیرای قانون جدید باشند. در سیره نبوی به وفور دیده شده است که حضرت خود همواره پاسخگوی مردم بودند و به سؤالات آنها جواب می دادند و کسی را بدون پاسخ مناسب رها نمی کردند.[5]

3-در دسترس بودن مسئولان و گوش کردن به سخنان مردم
گاهی اوقات در نحوه مدیریت سیاسی و اجتماعی برخی مسئولان دیده می شود که در حالت عادی و در اوضاع خوش مدیریتی همواره روئیت می شوند و ارتباط فراوانی با مردم دارند، به عبارتی در دسترس مردم هستند، ولی همین که اوضاع اجتماعی و سیاسی تغییر می یابد و مقداری فضای اجتماعی تنش زا می شود ناپدید می شوند و خبری از حضور آنها در جامعه گزارش نمی شود، این عدم حضور مسئولین خود می تواند زمینه تشدید تنش و بحران در مسائل پیش رو باشد. یک نمایند مجلس باید در شرایط بحرانی در دسترس بوده و  شنوای سخن مردم بوده و به نوعی در اقناع اندیشه آنها مسئولیت پذیر باشد.
 
4-دخالت دادن مردم در تصمیم گیری ها: به عبارتی مشورت و نظرخواهی
گاهی برخی مسئولین در موارد غیر ضروری به راحتی سخن از رفراندم و همه پرسی می زنند، هر چند این موضوع همیشه امکان پذیر نیست، ولی در مسائل فرعی و جزیی می شود با فرهنگ سازی اولیه و روشنگری و تبیین چرایی وضع یک قانون، جویای رأی و نظر مردم شد، هر چند به واقع فلسفه وجودی مجلس شورای اسلامی که نمایندگان مردم در آن حضور دارند نیز به نوعی مشارکت دادن مردم در قانون گذاری است، ولی باری به هر جهت شنیدن صدای نخبگان مردمی که به طور مستقیم در وضع قانون مشارکت ندارند و پای سخن متخصصین اقتصادی نشستن نوعی مشارکت دادن مردم در تصمیم گیری های جامعه به شمار می آید. در سیره نبوی نیز همواره شاهد مشارکت دادن مردم در تصمیم گیری های بزرگ در تاریخ بوده ایم.مقابله با دشمن در جنگ احد، غزوه خندق، به روشنی از مصادیق این موضوع است.[6]
 
5-حفظ اسرار و اطلاعات از غیر خودی ها
گاهی اوقات افشای برخی اطلاعات و اسرار مهم نظام می تواند ملعبه ای برای بیگانگان و کینه ورزان نظام شود، هیچ ضرورتی ندارد بیگانگان از کاستی های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ظرفیت های جغرافیای نظام مطلع شوند؛ چرا که این موضوع می تواند انگیزه ایجاد تنش را برای آنان فراهم نماید، خداوند متعال در این خصوص می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفی‏ صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ، ها أَنْتُمْ أُولاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لا یُحِبُّونَکُمْ وَ تُؤْمِنُون‏؛[7] اى کسانى که ایمان آورده‏ اید! محرم اسرارى از غیر خود، انتخاب نکنید! آنها از هر گونه شرّ و فسادى درباره شما، کوتاهى نمى‏ کنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید. (نشانه‏ هاى) دشمنى از دهان (و کلام) شان آشکار شده؛ و آنچه در دل هایشان پنهان مى‏ دارند، از آن مهمتر است. ما آیات (و راه‏ هاى پیشگیرى از شرّ آنها) را براى شما بیان کردیم اگر اندیشه کنید! شما کسانى هستید که آنها را دوست مى ‏دارید؛ امّا آنها شما را دوست ندارند!»

پی نوشت ها:
[1]. ر.ک: ابن هشام، السیره النبویه؛ ج2، ص293.
[2]. همان، ج1، ص442.
[3]. همان، ج1، ص501-504.
[4]. ر.ک: حسین قاضی خانی، رسول خدا و مدیریت تنش های مدینه، ص68.
[5]. ر.ک: ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج1، ص147.
[6]. ر.ک:  ابن هشام، السیره النبویه؛ ج2، ص63.
[7]. سوره آل عمران، آیات 118 و 119.